23 stycznia 2023 r. prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Karol Nawrocki wziął udział w uroczystych obchodach 160. rocznicy powstania styczniowego przed Bramą Straceń Cytadeli Warszawskiej. Uroczystość zorganizowała Kancelaria Prezydenta RP.
Prezydent Andrzej Duda złożył wieniec od Narodu. W swoim przemówieniu podkreślił, że powstanie styczniowe było najdłuższym i największym zrywem narodowowyzwoleńczym w naszej historii. Jednocześnie było walką o zrzucenie rosyjskich kajdan i możliwość samostanowienia.
Jesteśmy, mimo przeciwności losu; mimo napadów, ataków i prześladowań. Przetrwaliśmy wszystko. Jesteśmy silni i mądrzy doświadczeniami. Możemy się różnić, ale w chwilach próby jesteśmy razem
– mówił Andrzej Duda.
Prezydent podziękował licznie zgromadzonym gościom, w tym przedstawicielom ukraińskiej społeczności z ambasadorem Wasylem Zwaryczem na czele, Swiatłanie Cichanouskiej – przywódczyni biaroruskiej opozycji oraz prezydentowi Litwy, Gitanasowi Nausėdzie. Warto przypomnieć, że w 2019 r. w Wilnie prezydenci Polski i Litwy wspólnie wzięli udział w uroczystościach pogrzebowych uczestników i przywódców powstania styczniowego, których szczątki znaleziono podczas prac archeologicznych na Górze Zamkowej.
Powstanie styczniowe to wspólna historia Polaków, Litwinów, Białorusinów i Ukraińców, którzy walczyli z caratem. W powstaniu wzięło udział ok. 200 tys. osób, ponad 20 tys. zginęło. Represje, które dotknęły ocalałych przy życiu i ich rodziny były niezwykle dotkliwe: konfiskata majątku, zsyłki na Sybir, prześladowania.
***
Tomasz Łysiak: Manifestacje patriotyczno-religijne 1861 roku. Preludium Powstania Styczniowego
Powstanie Styczniowe ma swoich apologetów i krytyków. Józef Piłsudski gloryfikował czyn powstańczy i na jego sile duchowej opierał formowanie młodego żołnierza polskiego, ale też poddawał go krytyce, nie po to, by potępiać, lecz by czerpiąc z tego, co piękne i silne, wyciągać wnioski z jego błędów.
Zastanawiając się nad przyczynami wybuchu styczniowej insurekcji, trzeba wspomnieć o polityce polskich stronnictw tego okresu (których było więcej niż zwyczajowo opisywani „czerwoni” i „biali”), ale także uwzględnić szerszą perspektywę europejską – choćby ruchy rewolucyjne w Rosji czy zwycięstwa Giuseppe Garibaldiego w jednoczących się Włoszech. Należy również wziąć pod uwagę gwałtowny przebieg zdarzeń z lat 1862 i 1863, wraz z zarządzoną branką do carskiego wojska i automatyczną reakcją rodzin nią dotkniętych. Wymuszony, przedwczesny wybuch Powstania Styczniowego, owo „przecięcie wrzodu” – jak mówił margrabia Aleksander Wielopolski – to także wynik ciągle zaostrzanej, represyjnej polityki, którą zaborca prowadził w stosunku do pragnących wolności Polaków.
Nie sposób poddawać krytyce wybuchu powstania bez przypomnienia wydarzeń, które z Polski bitej batem, mordowanej, więzionej w Cytadeli Warszawskiej, wywożonej na Sybir uczyniły kipiący kocioł. Krew setek bezbronnych ludzi mordowanych w stolicy nie znikała z pamięci tak szybko, jak ta pospiesznie zmywana z warszawskiego bruku.
Okres warszawskich manifestacji patriotyczno-religijnych w 1861 r., zakończonych wprowadzeniem stanu wojennego i zamknięciem kościołów, był preludium powstania. Gdyby szukać chwil, w których zaczęło się ono rodzić, trzeba by sięgnąć do roku 1860.
Rok 1860
Gdy w maju 1856 r. do Warszawy przyjechał po raz pierwszy nowy car – Aleksander II – wszyscy oczekiwali, że będzie dla Polski łaskawy, że zacznie się jakaś nowa era, że i u nas echa „odwilży posewastopolskiej” odezwą się poszerzeniem swobód i przyznaniem z dawna obiecanych wolności. Entuzjazm zgasł bardzo szybko. Błękitnooki monarcha nie cackał się ze swoimi podwładnymi i z miejsca dał im wykładnię tego, jak widzi swoje rządy w Polsce: „Point de rêveries, messieurs, point de rêveries” („Żadnych marzeń, panowie, żadnych marzeń”) – powiedział i dodał: „To, co zrobił mój ojciec, dobrze zrobił i ja to utrzymam”.
Carska wizja „utrzymania dawnego kursu” spotkała się z reakcją młodego polskiego pokolenia. To ono właśnie – studenci Szkoły Sztuk Pięknych i Akademii Medyko-Chirurgicznej (uniwersytet był wówczas zamknięty) czy uczniowie Gimnazjum Realnego – coraz śmielej manifestowało polskiego wolnego ducha.
Cztery lata po wizycie cara Aleksandra w stolicy Królestwa Polskiego nastąpiły kolejne zdarzenia, które wzbierały i pulsowały jak wewnętrzna mickiewiczowska lawa. Po nich miała nadejść ostra, brutalna reakcja władzy.
Najpierw w czerwcu 1860 r. odbył się pogrzeb generałowej Katarzyny Sowińskiej, wdowy po legendarnym dowódcy Powstania Listopadowego. Jej trumnę młodzież niosła na swoich barkach aż na Powązki. W trakcie pochodu żałobnego zaczęto śpiewać pieśni patriotyczne. Na cmentarzu ogołocono z listków krzewy wokół grobu, gdyż każdy chciał mieć pamiątkę po tym wydarzeniu.
Mocnym akcentem związanym z oporem wobec zaborcy były akcje „małego sabotażu” podczas październikowego „zjazdu trzech cesarzy”, gdy do Warszawy przybyli monarchowie państw zaborczych. W mieście wrzało. Na spektaklu w Teatrze Wielkim ktoś wylał cuchnącą ciecz; na plakatach zapowiadających spektakl Dwaj złodzieje warszawscy chłopcy zamazywali słowo „dwaj” i pisali „trzej”.
Ale najbardziej spektakularne okazały się obchody trzydziestej rocznicy wybuchu Powstania Listopadowego. Na warszawskim Lesznie – pod kościołem karmelickim, w którego klasztornych budynkach w okresie insurekcji 1830 r. mieściło się carskie więzienie – 29 listopada 1860 r. zgromadził się ogromny tłum. Ludzie przynieśli świeczki, które rozstawili u stóp figury Matki Bożej (notabene przetrwała ona światowe zawieruchy, zniszczenie Warszawy i nawet przesunięcie kościoła w latach powojennych – z tyłu na podstawie jest wyryty rok 1859). W rękach trzymano portrety Tadeusza Kościuszki i Jana Kilińskiego. W tłumie warszawiaków pojawiła się zorganizowana grupa młodzieży akademickiej, której przewodził Karol Nowakowski, student Szkoły Sztuk Pięknych. Jego koledzy rozdali zgromadzonym kartki ze słowami pieśni patriotycznych, a on sam zaintonował Boże, coś Polskę Alojzego Felińskiego, ale ze zmienionym tekstem – w miejsce „cara” wstawiono „ojczyznę”. Tak pierwszy raz odśpiewano „Ojczyznę, wolność racz nam wrócić Panie”. Potem nad głowami poniosły się jeszcze Mazurek Dąbrowskiego i Z dymem pożarów.
Ciągle śpiewając, tłum ruszył w stronę Starego Miasta. Rosjanie obserwowali pochód, ale nie interweniowali. Można zaryzykować stwierdzenie, że była to chwila, w której zaczął się tlić płomień wolności. Okazało się bowiem, że pokojowa manifestacja religijna, modlitwa połączona ze śpiewem, stanowi dla Moskali kłopot. Nie wiedzieli, jak postąpić z czymś, co nie było agresywnym sprzeciwem czy zbrojną demonstracją. Szybko się jednak zorientowali, że jest to równie niebezpieczna forma oporu. Następne manifestacje postanowiono stłumić. I to przy użyciu siły.
Tekst pochodzi z numeru 11/2017 „Biuletynu IPN”
►Czytaj całość na portalu przystanekhistoria.pl
Inicjatywy Instytutu Pamięci Narodowej w 160. rocznicę powstania styczniowego
- 20 stycznia 2023, Lublin – akcja Oddaj hołd weteranom powstania styczniowego 1863 r. Akcja jest skierowana do dzieci i młodzieży i będzie polegała na udekorowaniu grobów weteranów powstania 1863 r. i zapaleniu na nich zniczy. Miejsce akcji: cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lipowej oraz cmentarz komunalny przy ul. Białej w Lublinie
- 20 stycznia 2023, Warszawa – akcja oznaczania mogił powstańców styczniowych tabliczkami „Grób weterana walk o wolność i niepodległość Polski”. Akcja zostanie przeprowadzona na warszawskich nekropoliach, zostaną również zapalone znicze
- 20 stycznia 2023, Rzeszów – uroczystości rocznicowe na Starym Cmentarzu przy ul. Targowej w Rzeszowie. W ramach obchodów mogiły powstańców zostaną oznaczone tabliczkami „Grób weterana walk o wolność i niepodległość Polski”. Zostaną zapalone znicze na mogiłach. Tego dnia zaprezentujemy wykaz grobów powstańczych na Podkarpaciu
- 20 stycznia 2023, Kraków – ceremonia złożenia kwiatów na grobie Ludomira Benedyktowicza oraz na innych grobach powstańców styczniowych na cmentarzu Rakowickim. Następnie złożenie kwiatów pod tablicą powstańców na cmentarzu Salwatorskim
- 20 stycznia 2023, Wodzisław – ceremonia złożenia kwiatów przy tablicy upamiętniającej rtm. Teodora Belardiego
- 22 stycznia 2023, Ibramowice – złożenie kwiatów na mogile powstańców w Imbramowicach. Mogiła została odnowiona staraniem IPN w 2019 r.
- 20 stycznia 2023, Dąbrówka koło Bobowa – uroczystości przy nagrobku weterana powstania styczniowego Ignacego Stanisława Kuchty, odnowionym przez OBUWIM Gdańsk w 2022 r.
- 20 stycznia 2023, Gdynia – uroczystości przy grobie powstańca styczniowego ks. Antoniego Muchowskiego na cmentarzu parafialnym Św. Michała Archanioła w Gdyni
- 21 stycznia 2023, Gdynia-Oksywie – uroczystości w hołdzie poległym i zesłanym powstańcom styczniowym, odsłonięcie tablicy pamiątkowej w kościele Garnizonowym w Gdyni Oksywiu
- 21 stycznia 2023, Praszka – złożenie kwiatów i zniczy na zbiorowej mogile 12 powstańców styczniowych
- 22 stycznia 2023, Gdańsk – prezentacja w mediach społecznościowych i na stronie internetowej Oddziału IPN w Gdańsku sylwetek powstańców styczniowych, których nagrobki zostały wpisane do ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski oraz wyremontowane przez OBUWIM Gdańsk: Franciszka Klonowskiego (cmentarz parafialny, ul. Grunwaldzka, Nowe Miasto Lubawskie) oraz Ignacego Stanisława Kuchty (cmentarz parafialny w Dąbrówce k. Bobowa)
- 22 stycznia 2023, Białystok – uroczystość upamiętniająca Aldolfa Białokoza naczelnika powstania styczniowego w Białymstoku, złożenie kwiatów i zapalenie zniczy na jego grobie
- 22 stycznia 2023, Suwałki/Choroszcz – ceremonia złożenia kwiatów i zapalenia zniczy na cmentarzu w Choroszczy oraz pod Górą Szubieniczną – miejscu upamiętniającym powstańców styczniowych w Suwałkach
- 22 stycznia 2023, Łomża – uroczystość odsłonięcia tablicy upamiętniającej 50. łomżyńskich gimnazjalistów bestialsko zamordowanych przez Rosjan w 1863 roku oraz bohaterów powstania styczniowego poległych na terenie powiatu łomżyńskiego
- 22 stycznia 2023, Łódź – msza św. w intencji powstańców w kościele Wniebowzięcia NMP oraz uroczystości rocznicowe na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej 43 w Łodzi. W ramach obchodów na mogiłach powstańców styczniowych zostaną zapalone znicze
- 22 stycznia 2023, Tarnów – ceremonia złożenia kwiatów i zapalenia zniczy na mogile powstańców styczniowych, która znajduje się na starym cmentarzu w Tarnowie (ul. Narutowicza). W zbiorowym grobiepochowano kilkunastu powstańców zmarłych od ran w szpitalu miejskim oraz szpitalu powstańczym w majątku książąt Sanguszków w Gumniskach. W uroczystości weźmie udział zastępca prezesa IPN, dr Mateusz Szpytma
- 22 stycznia 2023, Wrocław – uroczystości rocznicowe: msza św., przemarsz pod tablicę upamiętniającą powstańców styczniowych na gmachu głównym Uniwersytetu Wrocławskiego, przemówienia, apel poległych, salwa honorowa, złożenie kwiatów i zapalenie zniczy
- 24 stycznia 2023, Lubień Kujawski – odsłonięcie po gruntownej renowacji nagrobka Józefa Nowakowskiego, weterana powstania styczniowego. Uroczyste wręczenie aktu przekazania opieki nad mogiłą nauczycielom i uczniom Zespołu Placówek Oświatowych im. hm. Janka Bytnara „Rudego” w Lubieniu Kujawskim
- 24-25 stycznia 2023, Kielce – prelekcje dla młodzieży i dorosłych, prezentacja monet kolekcjonerskich oraz wystawa poświęcona powstaniu styczniowemu w Centrum Edukacyjnym IPN „Przystanek Historia” przy ul. Warszawskiej 5 w Kielcach
- 31 stycznia 2023, Krasne – uroczystości związane ze 160. rocznicą wybuchu powstania styczniowego oraz poświęcenie Krzyża Powstańczego na grobie rtm. Jana Newlin Mazarakiego
- 8 lutego 2023, Braniewo/Gdynia – prelekcja pt.: „Powstanie styczniowe w perspektywie roku 1918” w Klubie Wojskowym 9 Brygady Kawalerii Pancernej im. króla Stefana Batorego oraz Klubie Marynarki Wojennej „Riwiera”
- kolekcjonerskie pocztówki i znaczki pocztowe prezentujące największe bitwy powstania styczniowego na terenie województwa podlaskiego – inicjatywa białostockiego oddziału IPN
***
Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN prowadzi ewidencję grobów weteranów – na przeszło 5 300 pozycji, aż 11% zajmują groby powstańców styczniowych. Dzięki realizacji ustawy o grobach weteranów udało się znacznie ograniczyć proceder likwidowania na cmentarzach mogił powstańców, którzy zmarli w końcu XIX lub na początku XX w., a których groby pozbawione były opieki rodzin.
Instytut Pamięci Narodowej podejmuje również bezpośrednie działania na rzecz ratowania grobów weteranów powstania 1863 r. – oprócz przyznawanych świadczeń i dotacji na opiekę nad grobami weteranów, BUWiM w ramach zadań własnych wyremontował blisko 30 pomników nagrobnych powstańców styczniowych, m.in.:
- Bończ, gm. Krasiczyn – grób Władysława Lewarda Skwarca
- Dąbrówka, gm. Starogard Gdański – grób Ignacego Stanisława Kuchty
- Fajsławice – grób Antoniego Cholewy
- Grabowiec – groby Jana Mitrockiego i Bolesława Kaczanowskiego
- Hrebenne – grób Józefa Duszyńskiego
- Janowiec nad Wisłą – grób Jana Penksyka
- Krzczonów – grób Jana Makarewicza
- Księżpol – grób Zygmunta Śmieciuszewskiego
- Lubień Kujawski – grób Józefa Nowakowskiego
- Lublin – groby Karola Witolda Millera, Andrzeja Kondrackiego, Jana Królikowskiego, Leona Stadnickiego, Franciszka Wnukiewicza, Seweryna Liniewskiego, Zenona Kuleszy i Adolfa Pomaskiego
- Łódź – grób Edmunda Wolskiego
- Nowe Miasto Lubawskie – grób Franciszka Klonowskiego
- Parzęczew – grób Wincentego Bagińskiego
- Puławy – groby Jana Nieciengiewicza i Lucjana Szczepana Amborskiego
- Strzyżów – grób Antoniego Jabczyńskiego
- Targowisko, gm. Zakrzew – grób Władysława Bine
- Wojsławice – grób Szymona Typczyńskiego
- Żabianka, gm. Ułęż – grób ks. Jakuba Węglewskiego