24 maja 2023 r. w Domu Kultury Polskiej w Wilnie odbyła się konferencja naukowa „Echa Zbrodni Katyńskiej – ofiary, kapelani, archiwa i pamięć“.
Na sympozjum obecny był ambasador Rzeczypospolitej Polskiej w Republice Litewskiej dr Konstanty Radziwiłł oraz zastępca prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr Mateusz Szpytma, a także dyrektor Instytutu Polskiego w Wilnie Dorota Mamaj. Wydarzenie poprowadził dyrektor Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku dr Marek Jedynak.
Ofiarami Zbrodni Katyńskiej było niemal 22 tys. polskich obywateli, m.in.: żołnierzy, policjantów, lekarzy, urzędników, którzy zostali zamordowani z nienawiści sowietów do Polski. Przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża Kazimierz Skarżyński odnotował: „(...) zapiski znalezione w Katyniu potwierdzają, że duch oficerów nie został złamany, że zostali oni dobrymi Polakami do końca i może dlatego znaleźli wspólną śmierć męczeńską w dołach Katynia"- mówił zastępca prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr Mateusz Szpytma.
Wydana staraniem Instytutu Pamięci Narodowej publikacja „Gdy nieme groby przemawiają… Archiwum dr. Jana Zygmunta Robla" zaprezentowana podczas wydarzenia, zawiera materiały z archiwum dr. Jana Zygmunta Robla, tj. m.in. pamiętniki, zapiski, karty pocztowe, listy oraz inne dokumenty wydobyte z bezimiennych grobów w Katyniu w 1943 r. To niezwykle cenne świadectwo zbrodni sowieckiej, popełnionej wiosną 1940 r. na elicie narodu polskiego. Z ekshumacji w Katyniu, która rozpoczęła się wiosną 1943 roku, do Krakowa trafiły koperty z zabezpieczonym podczas tychże prac materiałem. Do kolejnych numerowanych kopert wkładano przede wszystkim to, co mogło dopomóc w identyfikacji ofiar. Były to dokumenty, zdjęcia, rysunki, listy i pamiętniki pisane przez Polaków na kilka miesięcy przed masowym mordem, aż do zapisków czynionych jeszcze w dniu egzekucji.
Poruszono również temat wileńskich wątków Zbrodni Katyńskiej, opowiadając o ofiarach z tego regionu. Skupiono się również na kwestii kapelanów katyńskich, m.in. ks. Zdzisławie Peszkowskim oraz ks. Leonie Musielaku. Pamiętajmy, że w Katyniu - rozumianym szeroko jako wszystkie te miejsca zagłady - ginie też wielokulturowość znana z II Rzeczpospolitej. W Wojsku Polskim posługiwali kapelani katoliccy, prawosławni, grekokatoliccy, ewangeliccy, a także naczelny rabin i naczelny imam. Zarówno duchownych, jak i osoby świeckie połączyło jedno: elementarne poczucie ludzkiej godności i przyzwoitości, za które trzeba było zapłacić najwyższą cenę.
Podczas wydarzenia wyemitowany został również film dokumentalny Kapelani Golgoty Wschodu w reż. Bogusławy Stanowskiej-Cichoń, który ukazuje prawdę o dramacie i cierpieniu polskich więźniów wojennych osadzonych w obozach sowieckich w Ostaszkowie, Kozielsku, Starobielsku. Związek Radziecki nie podpisał Konwencji Genewskiej obejmującej ochroną chorych i rannych żołnierzy w czasie wojny. Uwięzieni oficerowie polscy nie byli jeńcami wojennymi w rozumieniu sowietów, dlatego ich warunki więzienne były wprost niewyobrażalnie ciężkie. Dokument przypomina misję kapelanów wojskowych, którzy nieśli wsparcie duchowe i pomagali współwięźniom przetrwać najczarniejszy okres ich życia. Poprzez wspomnienia krewnych kapelanów, film przybliża historię powołania i posługi kapłańskiej ofiar Katynia, ukazuje znaczenie ich obecności wśród uwięzionych oficerów Wojska Polskiego.
Organizatorem wydarzenia był Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku oraz Lenkijos institutas Vilniuje - Instytut Polski w Wilnie.
Partnerem konferencji był natomiast Dom Kultury Polskiej w Wilnie.
Program konferencji stanowiły następujące punkty:
- prezentacja publikacji Instytutu Pamięci Narodowej pt. Gdy nieme groby przemawiają… Archiwum dr. Jana Zygmunta Robla z udziałem współautorów dr hab. prof. UKW Danuty Jastrzębskiej-Golonki, dr Ewy Kowalskiej, Katarzyny Ziębik, dr Ewy Dulnej-Rak oraz prof. dr. hab. Tadeusza Wolszy;
- dr hab. prof. UR Patryk Pleskot (Instytut Pamięci Narodowej / Uniwersytet Rzeszowski), Portret kapelanów zamordowanych przez NKWD w latach 1939–1940;
- dr hab. prof. UKW Danuta Jastrzębska-Golonka (Instytut Pamięci Narodowej / Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), Życie religijne w Kozielsku w świetle pamiętników, notatek i zapisków polskich oficerów z lat 1939–1940;
- dr hab. Sławomir Kalbarczyk (Instytut Pamięci Narodowej), Duszpasterstwo i życie religijne w Armii Polskiej w ZSRS w latach 1941–1942;
- dr Ewa Dulna-Rak, (Instytut Pamięci Narodowej), Ślady historii. O wielowymiarowym znaczeniu akt katyńskich opracowanych przez zespół dr. Jana Zygmunta Robla;
- prof. dr hab. Tadeusz Wolsza (Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej / Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), Katyń 1940. Świadkowie i świadectwa;
- dr hab. Witold Wasilewski (Instytut Pamięci Narodowej), Ks. Zdzisław Peszkowski w rzeczywistości komunizmu. Konfrontacja, prześladowanie i próba koegzystencji;
- ks. prof. dr hab. Józef Marecki (Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej / Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie), Księdza Leona Musielaka walka o prawdę historyczną;
- Ilona Lewandowska („Kurier Wileński”), Losy rodziny majora Bronisława Hołuba;
- Waldemar Szełkowski (Wileński Klub Rekonstrukcji Historycznej Garnizon Nowa Wilejka), Semper Fidelis. Płk Konstanty Drucki-Lubecki – dowódca Wileńskiej Brygady Kawalerii;
- dr hab. Jarosław Wołkonowski prof. UwB (Uniwersytet w Białymstoku), Żołnierze polscy z Wileńszczyzny zamordowani przez NKWD; dr Ewa Kowalska (Instytut Pamięci Narodowej), Ofiary Zbrodni Katyńskiej związane z ziemią wileńską;
- Projekcja filmu dokumentalnego pt. Dulce et decorum est pro Patria mori w reż. Marty Telakowskiej.
Natomiast 25 maja 2023 r. odbyły się warsztaty o Zbrodni Katyńskiej z młodzieżą Polską na Litwie, które poprowadziła dr hab. Danuta Jastrzębska-Golonka wraz z prof. dr hab. Tadeuszem Wolszą. Wstęp do zajęć stanowiła projekcja filmu dokumentalnego Kapelani Golgoty Wschodu w reż. Bogusławy Stanowskiej-Cichoń.