E-Księgarnia
PAMIĘCI NAUCZYCIELI POWIATU WĄGROWIECKIEGO
ŻOŁNIERZY WOJSKA POLSKIEGO POLEGŁYCH W OBRONIE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
WE WRZEŚNIU 1939 ROKU
I ZMARŁYCH W OBOZACH JENIECKICH
ORAZ CYWILNYCH OFIAR ZAMORDOWANYCH PRZEZ NIEMIECKIEGO OKUPANTA W LATACH 1939-1945
POR. STEFAN GALICA (1908- )
EDWARD GRUS (1904-1939)
FRANCISZEK JANOWIAK (1898-1945)
WŁADYSŁAW KORALEWSKI (1911-1944)
PPOR. JAN KOZIOŁEK (1911-1941)
ROMAN LAURENTOWSKI (1886-1941)
PPOR. BERNARD ORYLSKI (1913-1939)
JAN OWOC (1904-1939)
TADEUSZ PATERSKI (1909-1941)
LEON PIĄTKOWSKI (1914-1941)
ST. STRZ. JAN POMORSKI (1901-1939)
CZESŁAW PRIEBE ( -1940)
MARIAN PRZYBYLSKI (1912-1939)
ADAM PTAK ( -1939)
DOMINIK STANKIEWICZ ( -1939)
SZER. ALFRED STRÓŻEWSKI (1904-1939)
PAMIĘCI
POR. EDMUNDA CIEMNOCZOŁOWSKIEGO
NAUCZYCIELA, OFICERA WOJSKA POLSKIEGO
WIĘŹNIA OBOZU W KOZIELSKU
ZAMORDOWANEGO PRZEZ SOWIETÓW
W KATYNIU 1940 R.
14 grudnia 2020 r. Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa Oddział IPN w Poznaniu dokonało odbioru prac wykonawczo-montażowych tablicy memoratywnej na budynku Szkoły Podstawowej im. Marii Konopnickiej w Wągrowcu.
Tablica została wykonana z inicjatywy Dyrektor Szkoły Podstawowej nr 1 w Wągrowcu Danuty Chosińskiej, za zgodą Wójta Gminy Wągrowiec Przemysława Majchrzaka. Prace przeprowadziła firma „Engraven” z Wągrowca. Uroczystość odsłonięcia tablicy planowana jest na wiosnę 2021 r.
Tablica upamiętnia szesnastu nauczycieli z powiatu wągrowieckiego, którzy zginęli w wyniku represji okupanta niemieckiego oraz por. Edmunda Ciemnoczołowskiego - nauczyciela, który jest ofiarą zbrodni katyńskiej. Nowa szklana tablica została zamontowana na starej tablicy żeliwnej. Obie upamiętniają te same osoby, ale w przypadku por. Edmunda Ciemnoczołowskiego, zgodnie z polityką władz komunistycznych, na starej tablicy przedstawiono zafałszowaną historię jego śmierci, uznając Ciemnoczołowskiego za ofiarę zbrodni nazistowskich. W wyniku kwerendy archiwalnej, przeprowadzonej przez OBUWiM udało się ustalić następujące fakty:
Edmund Ciemnoczołowski (08.10.1902– 19.04.1940) ur. się w Rogowie, woj. poznańskie, syn Józefa i Katarzyny z Kanieczków. Absolwent Państwowego Instytutu Robót Ręcznych w Warszawie. W 1923 r. ukończył Seminarium Nauczycielskie w Gnieźnie. Kierownik Szkoły Powszechnej w Gołańczy w latach 1930-1938, następnie nauczyciel w Szkole Ćwiczeń przy Liceum Pedagogicznym w Wągrowcu. Żonaty z Anną z Chwiłkowskich. Por. rezerwy 59 pp 15 DP Armii „Pomorze”. W 1939 r. dostał się do niewoli sowieckiej. Osadzony w obozie w Kozielsku. Zginął w Katyniu 19 kwietnia 1940 r. Po wojnie Sąd Grodzki w Wągrowcu uznał Ciemnoczołowskiego za zmarłego w dniu 30.06.1943 r., uznając, że został zamordowany w Katyniu przez Niemców.
Władysław Koralewski (25.05.1911–1944) ur. się w Wierzenicy. Nauczyciel Powszechnej Szkoły Publicznej w Łeknie, pow. wągrowiecki. W 1942 r. został aresztowany przez niemiecką policję i osadzony w więzieniu w Lublinie, skąd przewieziono go do więzienia w Inowrocławiu. 4 czerwca 1943 r. przewieziony do więzienia w Wągrowcu na okoliczność prowadzonego przeciwko Koralewskiemu śledztwa. Po kilku dniach wrócił do Inowrocławia, gdzie sąd wydał wyrok skazujący na śmierć przez powieszenie. Koralewski został stracony 24 czerwca 1943 r. W niemieckim sądzie postawiono mu zarzuty naruszenia ładu krajowego, co mogło mieć związek z jego działalnością przedwojenną.
Dominik Stankiewicz ( –1939) nauczyciel w Państwowym Młodzieżowym Zakładzie Wychowawczym w Antoniewie, pow. wągrowiecki. Zginął podczas działań wojennych w 1939 r.
Roman Laurentowski (01.07.1886–31.10.1941) ur. się w Winiarach/Poznań. Dyrektor Państwowego Młodzieżowego Zakładu Wychowawczego w Antoniewie, pow. wągrowiecki, absolwent Seminarium Nauczycielskiego w Paradyżu; Powstaniec Wielkopolski. Po wkroczeniu armii niemieckiej, zatrzymany w charakterze zakładnika. 05.05.1940 r. został aresztowany przez gestapo i zesłany do obozu koncentracyjnego w Dachau, a następnie 02.08.1940 r. do Mauthausen-Gussen, gdzie zginął 31.10.1940 r.
Franciszek Janowiak (10.11.1898–styczeń 1945) ur. w Karczewku, pow. szubiński. Kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej w Wapnie, pow. wągrowiecki. Zmobilizowany w 1939 r. jako oficer rezerwy. Uciekł z obozu jenieckiego i wrócił do Wapna, gdzie pracował w kopalni soli. 6 marca 1944 r. został aresztowany przez gestapo i uwięziony w Forcie VII w Poznaniu. We wrześniu przewieziony do obozu w Żabikowie, a następnie do Gross Rosen (numer więźnia 30232). Zginął w lutym 1945 r. podczas ewakuacji obozu do KL Dachau.
Marian Przybylski (12.07.1912–1939) ur. się w Karczewie, pow. gnieźnieński. Ukończył Seminarium Pedagogiczne w Wągrowcu, uczył w Szkole Ćwiczeń w Wągrowcu i Publicznej Szkole Powszechnej nr 4 w Wągrowcu. Podoficer rezerwy 69 pp Gniezno. Brał udział w wojnie obronnej 1939 r. Zginął prawdopodobnie w bitwie pod Łęczycą.
Jan Owoc (16.05.1904–08.12.1939) syn Heleny i Ignacego, zamieszkały w Rąbczynie, pow. wągrowiecki. Aresztowany 15.09.1939 r. i osadzony w więzieniu w Wągrowcu. 7/8 grudnia 1939 r. wywieziony z innymi więźniami transportem do lasów wągrowieckich pod Durowem. Sąd uznał go za zmarłego jako rozstrzelanego podczas samosądów nad więźniami w Wągrowcu (postanowienie z dnia 28.05.1947 r.) – grupa operacyjna SS przy udziale Hilfspolizei rozstrzelała w pobliskim lesie grupę 107 Polaków. Ofiarami byli przedstawiciele inteligencji i uczestnicy życia społecznego. Zwłoki pogrzebane na miejscu egzekucji w 1944 r. przez specjalne komando zostały spalone, a miejsce zakopania prochów ukryte. Na miejscu egzekucji w 1966 r. stanął kamień pamiątkowy w hołdzie zamordowanym.
Adam Ptak ( – 1939) od 16.05.1934 r. nauczyciel Szkoły Ćwiczeń w Wągrowcu. Zginął od bomby lotniczej zrzuconej przez samoloty niemieckie między Sochaczewem a Warszawą w 1939 r.
Edward Grus (1904–1939) nauczyciel Publicznej Szkoły Powszechnej w Grabowie, pow. wągrowiecki. Zaginął w 1939 r.
Jan Koziołek (25.10.1911–30.08.1941) ur. się w miejscowości Wielowieś, pow. ostrowski jako syn Jana Koziołka. Przed wojną był nauczycielem Publicznej Szkoły Powszechnej w Werkowie, pow. wągrowiecki. Ppor. Wojska Polskiego, żołnierz kampanii wrześniowej w 59 pp. Podczas działań wojennych (prawdopodobnie podczas bitwy nad Bzurą) dostał się do niewoli do oflagu Xa A z numerem 1275. 20.08.1941 r. trafił do lazaretu Sandbostel, gdzie zmarł 30.08.1941 r. Został pochowany na cmentarzu w Parnewinkel, numer grobu 123.
Jan Pomorski (28.12.1901–09.10.1939) syn Pelagii zd. Nowackiej i Antoniego. Zamieszkiwał w Potulicach, pow. wągrowiecki, gdzie był nauczycielem Publicznej Szkoły Powszechnej. Uczestniczył w kampanii wrześniowej jako st. strzelec rezerwy piechoty 61 pp. W czasie okupacji aresztowany przez policję niemiecką i zastrzelony przez żołnierzy Wehrmachtu podczas egzekucji w Powidzu, gm. Witkowo.
Czesław Priebe ( –1940) kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej w Piastowicach, pow. wągrowiecki. W 1939 r. brał udział w obronie Kłecka, za co niemiecki Sąd Polowy przy 429 dywizji w Poznaniu skazał go na karę śmierci wyrokiem z 15.03.1940 r. Został stracony w Poznaniu 28.05.1940 r.
Bernard Orylski (29.09.1913–14.09.1939) syn Jadwigi zd. Botorowicz i Antoniego. Na pocz. lat 30. ukończył Seminarium Nauczycielskie w Wągrowcu. Początkowo pracował w Szkole Powszechnej w Margoninie, następnie w Szamocinie. W późniejszym czasie odbył dwuletnią służbę wojskową, po której wrócił do zawodu nauczyciela w Szkole Powszechnej w Łopiennie, pow. wągrowiecki. Żołnierz z kampanii wrześniowej w stopniu ppor. w 59 pp. Armii „Pomorze”. Poległ podczas walk w Gąbinie, gdzie został pochowany.
Leon Piątkowski (1914–1941) nauczyciel Publicznej Szkoły Powszechnej w Gołaszewie, pow. wągrowiecki. W grudniu 1939 r. został wywłaszczony i wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa w okolice Lublina. Aresztowany przez gestapo i osadzony w obozie w Auschwitz-Birkenau, gdzie zginął w 1941 r.
Tadeusz Paterski (19.12.1909–06.02.1941) ur. się w Berlinie. Nauczyciel Publicznej Szkoły Powszechnej nr 58 w Poznaniu. Aresztowany przez gestapo w 1940 r. i uwięziony w Forcie VII w Poznaniu. Następnie 25.04.1940 r. zesłany do obozu koncentracyjnego w Dachau. Od 05.06.1940 r. w Mauthausen-Gussen, gdzie zginął w 1941 r.
Alfred Stróżewski (24.11.1904–07.09.1939) ur. się w Starym Białczu, woj. poznańskie. Nauczyciel Państwowego Gimnazjum i Liceum Państwowego w Wągrowcu. Żołnierz z kampanii wrześniowej w stopniu szeregowca. Na początku września 1939 r. aresztowany za posiadanie broni i osadzony w więzieniu. Skazany na karę śmierci i rozstrzelany w Wągrowcu 7 września 1939 r. Żołnierze Grenzwacht-Regiment 12 zastrzelili wówczas na ul. Janowickiej 8 Polaków (3 miejscowych i 5 powracających przez Wągrowiec do domu). Ich zwłoki zakopano na miejscu egzekucji, następnie zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz.
Stefan Galica (27.01.1908– ) ur. się w miejscowości Wolica. Nauczyciel Publicznej Szkoły Powszechnej w Wągrowcu. Wziął udział w kampanii wrześniowej w stopniu por. rezerwy w 59 pp i 5 kompanii Inowrocław. Prawdopodobnie trafił do niewoli niemieckiej. Zaginął w czasie wojny.
Opis sporządzono m.in. na podstawie dokumentów archiwalnych:
IPN Po 452/223 Akta w sprawie o stwierdzenie zgonu: Ciemnoczołowski Edmund, imię ojca: Józef, ur. 08-10-1902 r., z wniosku żony Ciemnoczołowska Anna, imię ojca: brak danych, ur. brak danych, zam. Wągrowiec
Archiwum WBH sygn. I.481.C.3804
Archiwum WBH sygn. I.487.10991
Lista Strat PCK 73050 Dokumentacja dot. obozów jenieckich NKWD w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku, otrzymana od władz radzieckich w kwietniu 1990 r.
AP w Bydgoszczy sygn. 7/554/2316
IPN Po 3/585 Ankiety dotyczące zbrodni popełnionych na obywatelach polskich przez okupanta niemieckiego – powiat Wągrowiec.
Lista Strat PCK 6909 Spisy więźniów zmarłych w KL-Mauthausen – komando Gusen i Quarz, przekazane w kwietniu 1946 r. przez Delegaturę PCK w Genewie
IPN By 234/124 Akta w sprawie o uznanie za zmarłego dot. Franciszek Janowiak, imię ojca: Jan, ur. 10-11-1898 r.
Lista Strat PCK 14812 Oryginalna kartoteka jeniecka dot. jeńców przebywających w różnych obozach jenieckich, sporządzona przez samych jeńców lub niemieckie władze obozowe, przekazana w 1947 r. przez Delegaturę PCK w Spenge
IPN Po 452/337 Akta w sprawie o uznanie za zmarłego dot. Owoc Jan, imię ojca: Ignacy, ur. 16-05-1904 r., z wniosku żony Owoc Bronisława, imię ojca: brak danych, ur.: brak danych, zam. Popowo Kościelne
AAN sygn.2/14/0/6/5222 Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Inspektorat Szkolny w Chodzieży
Lista Strat PCK 3825 Kartoteka oraz spisy poległych i zmarłych żołnierzy Wojska Polskiego oraz osób cywilnych w czasie kampanii wrześniowej 1939 r., przekazane w październiku 1945 r. przez PCK Lublin
Lista Strat PCK 14622 Kartoteka zmarłych i poległych w 1939 r. żołnierzy Wojska Polskiego oraz osób cywilnych (stan za okres 1939-1945), nadesłana w 1947 r. przez Delegaturę PCK w Spenge
Lista Strat PCK 15614 Wykazy Polaków zmarłych w obozach Sandbostel, Fallingbostel i Bomlitz, przekazane w 1946 r. przez PCK Poznań
IPN Po 452/286 akta w sprawie o stwierdzenie zgonu: Pomorski Jan, imię ojca: Antoni, ur. 28-12-1901 r., z wniosku żony Pomorska Jadwiga, imię ojca: brak danych, ur.: brak danych, zam. Dobrzyca
Lista Strat PCK 7404 „Tymczasowa Lista Strat” – spisy poległych, zmarłych oraz zaginionych w kampanii wrześniowej 1939 r., opracowane w latach 1942-1943 przez Polską Komisję Strat w Oflagu VII A Murnau, przekazane w 1946 r. przez Delegaturę PCK w Genewie
IPN Po 3/593 Kartoteka strat osobowych w Wielkopolsce 1939-1945
Lista Strat PCK 5371 „Tymczasowa Lista Strat” – spisy poległych, zmarłych oraz zaginionych w kampanii wrześniowej 1939 r., opracowane w latach 1942-1943 przez Polską Komisję Strat w Oflagu VII A Murnau, przekazane w 1946 r. przez Delegaturę PCK w Genewie
Lista Strat PCK 20398 Oryginalna kartoteka jeniecka, sporządzona przez Niemiecki Czerwony Krzyż oraz przez niemieckie władze obozowe
Wspomnienia rodzinne pani Anny Kacorowskiej (zd. Orylskiej) – przekazane przez Panią Danutę Chosińską – Dyrektor Szkoły Podstawowej im. M. Konopnickiej w Wągrowcu
Lista Strat PCK 15994 Spisy więźniów KL Dachau, przekazane w 1949 r. przez Polską Misję Wojskową Badania Zbrodni Niemieckich w Augsburgu
IPN GK 166/361 Straty poniesione przez szkoły powszechne w latach 1939-1945
IPN GK 166/362 Kuratorium Okręgu Szkolnego Łódzkiego, Rzeszowskiego, Białostockiego, Warszawskiego i inne placówki szkolne. Straty poniesione przez gimnazja i licea w latach 1939-1945 r.
IPN GK 162/466 Ankieta GKBZHNwP „Rejestracja ofiar terroru niemieckiego”. Materiały dotyczące strat osobowych wśród nauczycieli szkół powszechnych. Kwestionariusze A
IPN GK 162/467 Odpisy korespondencji ws. strat w szeregach nauczycieli i zniszczenia szkolnictwa polskiego w okresie okupacji niemieckiej
AP w Gnieźnie sygn. 92/38/0 Inspektorat Szkolny Wągrowiecki w Wągrowcu
AP w Poznaniu sygn. 53/805/0/2/113 Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego w Poznaniu
Tekst i zdjęcia: Ewa Liszkowska