Nawigacja

Aktualności

Kobiety polskiej konspiracji 1939-1945: Maria Marszałkowska-Kaniewska pseudonim „Wanda”, „Ruta Wagner”

  • Maria Marszałkowska-Kaniewska
    Maria Marszałkowska-Kaniewska

Maria Marszałkowska-Kaniewska urodziła się 30 grudnia 1910 r. w Poznaniu. Uzyskała dyplom z filologii angielskiej i francuskiej. Od 1937 r. pracowała jako nauczycielka w Liceum Raciborskim w Tarnowskich Górach. Tam poznała Elżbietę Zawacką „Zo”. W 1939 r. otrzymała stypendium British Council na roczne studia podyplomowe. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił jej wyjazd. Wtedy rozpoczęła pracę w warsztacie ślusarskim ojca.

W 1940 r. Elżbieta Zawacka przyjechała do Poznania w celu zorganizowania Ekspozytury Wywiadowczej Wojskowej Służby Kobiet (EW WSK). Za pośrednictwem Zawackiej funkcję tę powierzono w latach 1940-1942 Marii Marszałkowskiej. Do najważniejszych sukcesów grupy należało zdobycie planów fabryki samolotów „Focke-Wulf”, lotniska wojskowego w Krzesinach i Mącznikach, dokumentów fabryki amunicji w Poznaniu oraz sporządzenie listy tajnych telefonów członków gestapo. Z grupą tą współpracowali również mężczyźni. Wśród nich znaleźli się dwaj bracia Marii, Józef i Stanisław. We wrześniu 1942 r. mianowano Marię szefową łączności Okręgu Poznańskiego Armii Krajowej, w związku z tym przyjęła nowy pseudonim „Ruta Wagner”.

Po aresztowaniu Stefana Łamaszewskiego, kuriera przewożącego dokumenty, Niemcy znaleźli zdjęcia Marszałkowskiej, które potrzebne były do wyrobienia fałszywych dokumentów. W wyniku dekonspiracji EW WSK „Wanda” została aresztowana 29 kwietnia 1943 r. Najpierw osadzono ją w siedzibie gestapo Domu Żołnierza, gdzie przetrzymywana była przez 6 tygodni. Marszałkowską traktowano w okrutny sposób. Przebywała w celi skuta kajdanami i głodzona. Umieszczono ją również w koszu z kolczastego drutu, w którym stała godzinami. Pomimo wielu tortur nie udało się uzyskać żadnych informacji od Marszałkowskiej. Następnie przeniesiona ją do Fortu VII. Przebywając tam, Marszałkowska nadal prowadziła działalność konspiracyjną. Po otrzymaniu pozwolenia na wysłanie kartki do matki, poprosiła o przesłanie kilku produktów, z których sporządziła atrament. W grypsach informowała o przebiegu śledztwa i stanie wiedzy gestapo na temat konspiracji poznańskiej. W czasie przesłuchań stanowczo odmawiała zeznań, czego dowodem jest protokół sporządzony przez poznańskie gestapo:

„Nie mogę podać prawdziwego nazwiska „Broni”, ponieważ przyrzekłam, że nie będę wyjawiać żadnych tajemnic. Dotąd nie ujawniłam w zeznaniach żadnej tajemnicy organizacji”.

W wyniku kolejnych aresztowań, a następnie śledztwa ujawniono kierowniczą funkcję Marii w łączności. Dnia 5 lipca 1943 r. Policyjny Sąd Doraźny skazał ją na karę śmierci. W związku z działalnością wywiadowczą Marii nie podlegało to sądom policyjnym, lecz wojennym. Ostatecznie jej sprawę skierowano do Trybunału Ludowego w Berlinie. Oczekując na rozprawę, przebywała w więzieniu w Lipsku. Nie doczekała procesu z uwagi na wyzwolenie 19 kwietnia 1945 r. Lipska przez wojska amerykańskie. Do października 1945 r. przebywała w obozach wojskowych w Northeim i w Burgu pod Darmstadtem. Pracowała jako asystentka oficera amerykańskiego w misji UNRRA. Po wojnie w 1947 r. uzyskała dyplom ukończenia studiów na uniwersytecie w Sheffield w Anglii, w ramach stypendium British Council. W lipcu 1949 r. wyszła za mąż za Franciszka Kaniewskiego. Przez prawie 20 lat pracowała jako lektorka języka angielskiego w Wyższej Szkole Ekonomicznej. Współpracowała z Fundacją Sue Ryder i Studium Polski Podziemnej w Londynie. W 1998 r. awansowana do stopnia majora. Odznaczona Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Wojska oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Zmarła 21 kwietnia 2004 r. w Poznaniu.

dr Izabella Kopczyńska, Oddziałowe Biuro Edukacji Narodowej IPN w Poznaniu

Bibliografia:

Adamska, Dziewczyny z AK – Wielkopolanki, Poznań 2006.

Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej, pod. red. Mariana Woźniaka, Poznań 1998.

M. Marszałkowska-Kaniewska, Działalność Ekspozytury Wywiadowczej Wojskowej Służby Kobiet (ZWZ) Armii Krajowej w Wielkopolsce, „Biuletyn Informacyjny ŚZŻAK Okręg Wielkopolska”, 1991, nr 4, s. 10-17.

 A. Łuczak, A. Pietrowicz, Ze strachem pod rękę i śmiercią u boku… Wielkopolanki w konspiracji 1939−1945, Poznań 2006.

Pietrowicz, Babska siatka, „Biuletyn IPN”, 2011, nr 5/6, s. 39-53.

H. Sarnecka, Gehenna kobiet, [w:] Pamiętniki ocalonych. Wspomnienia więźniów hitlerowskich miejsc kaźni w Wielkopolsce, oprac. W. Jamroziak, M. Olszewski, Poznań 1983.

E. Zawacka, Szkice z dziejów wojskowej służby kobiet, Toruń 1992.

do góry