Instytut Pamięci Narodowej Szkolenie „»Obóz krwawej zemsty« Fort VII w Poznaniu i Lasy Palędzko-Zakrzewskie” – 9 czerwca 2022 - Aktualności -

9 czerwca 2022 roku w Poznaniu i Zakrzewie odbyło się wyjazdowe szkolenie dla nauczycieli „»Obóz krwawej zemsty« Fort VII w Poznaniu i Lasy Palędzko-Zakrzewskie”. Była to wyjątkowa inicjatywa Oddziałowego Biura Edukacji Narodowej IPN w Poznaniu skierowana do nauczycieli z całej Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej.

Celem szkolenia było przybliżenie uczestnikom historii Fortu VII w Poznaniu w okresie okupacji niemieckiej oraz zapoznanie słuchaczy z jednymi z największych zbrodni dokonanych przez Niemców na wielkopolskich elitach. Chodzi o masowe, tajne egzekucje przeprowadzone przez niemieckich funkcjonariuszy w latach 1939-1942 w lasach Dąbrówki i Palędzia k. Zakrzewa (Lasy Palędzko-Zakrzewskie).

Podczas pierwszej części szkolenia w Forcie VII, który obecnie pełni funkcję Miejsca Pamięci, nauczyciele i edukatorzy zapoznali się z historią tego miejsca. Przewodnikiem po tym wyjątkowym dla Wielkopolan miejscu był Przemysław Jurkiewicz, kustosz z Fortu VII, który opowiedział jego mroczną historię.

Niemcy wykorzystując zabudowania pruskiego, XIX-wiecznego Fortu Colomb, założyli w jego murach 10 października 1939 roku obóz koncentracyjny. Podlegał on początkowo Einsatzgruppe VI, a jego pierwszym komendantem został Herbert Lange, jeden z największych zbrodniarzy II wojny światowej. W obozie funkcjonowała pierwsza komora gazowa, był on także ośrodkiem szkoleniowym dla członków SS, a przede wszystkim ośrodkiem fizycznej eksterminacji polskiej inteligencji. W obozie osadzeni byli i ginęli najwybitniejsi przedstawiciele wielkopolskich warstw przywódczych, m.in. Florian Marciniak, pierwszy naczelnik „Szarych Szeregów”, Leon Prauziński, malarz, artysta, dr Franciszek Witaszek, szef wielkopolskiego Związku Odwetu Armii Krajowej. Przez cały okres okupacji niemieckiej przez Fort VII przeszło ok. 25 000 więźniów.

Uczestnicy szkolenia zobaczyli zabudowania Fortu, cele więzienne, komorę gazową – pierwszą uruchomioną na okupowanych ziemiach polskich, a także poznali metody eksterminacji polskich więźniów i złożyli znicze pod ścianą śmierci. Dla wielu z nich było to wyjątkowe przeżycie.

Po warsztatach i wizycie w Forcie VII uczestnicy zostali przewiezieni autokarem do leżących kilka kilometrów od Poznania Lasów Palędzko-Zakrzewskich (historyczne lasy Palędzie, Dąbrówka). Tam odbyła się druga część spotkania.

Początek  trasy zwiedzania w Lasach Palędzko–Zakrzewskich rozpoczął się w Zakrzewie, gdzie Witold Sobócki (OBEN IPN Poznaniu) przybliżył uczestnikom działanie stworzonego przez niego przewodnika po znajdujących się w tym lesie Miejscach Pamięci (aplikacja edukacyjna Action Track).

Aplikacja jest wirtualnym przewodnikiem historycznym opracowanym w ramach prac Biura Edukacji Narodowej IPN w Poznaniu. Do skorzystania z przewodnika niezbędny jest naładowany telefon z mobilnym dostępem do Internetu i włączoną usługą lokalizacji.

Narracja przewodnika rozpoczyna się w okolicach Kościoła NMP Królowej Korony Polskiej w Zakrzewie (po wczytaniu kodu, przewodnik uruchomi się automatycznie w momencie zbliżenia się do świątyni). Korzystający z aplikacji jest następnie prowadzony za pomocą nawigacji w telefonie w kolejne miejsca związane z tematyką przewodnika. Ostatni etap obejmuje krótkie pytania, dzięki którym można sprawdzić swoja wiedzę nabytą podczas tej formy spaceru edukacyjnego. Aplikacja została uruchomiona 13 października 2021 r. Jej głównym celem jest upamiętnienie ofiar niemieckich zbrodni w Lasach Palędzko-Zakrzewskich.

Po prezentacji przewodnika i uruchomieniu telefonów, uczestnicy wspólnie udali się na 5 km trasę do lasu, po której oprowadził Tomasz Cieślak (OBEN IPN w Poznaniu). Przybliżył on okoliczności masowych mordów na polskich elitach, szczegóły operacji „Tannenberg”, losy ofiar i sylwetki najważniejszych zbrodniarzy. Wspomniał też o liczbie ofiar i powojennym śledztwie, które na 11 lat zaginęło!

Okazją do zaprezentowania historii tego miejsca było także stworzenie przez pracowników IPN w Poznaniu (Marta Szczesiak-Ślusarek i Tomasz Cieślak) przy współpracy z gminą Dopiewo nowego Szlaku Pamięci Narodowej w tych lasach (nowe, ufundowane przez gminę Dopiewo tablice informacyjne ustawione przy czterech Miejscach Pamięci).

Krótka historia niemieckich zbrodni w lasach Palędzie i Dąbrówka k. Zakrzewa

W tych lasach w latach 1939-1942 niemieccy okupanci w szeregu masowych egzekucji zamordowali kilka tysięcy przedstawicieli polskich warstw przywódczych z Wielkopolski. Byli to: powstańcy wielkopolscy, profesorowie Uniwersytetu Poznańskiego, studenci, harcerze, nauczyciele, księża, ziemianie, urzędnicy, działacze społeczni i polityczni. Dokładna liczba pomordowanych nie jest znana z uwagi na tajny charakter egzekucji i zatarcie przez Niemców w 1944 r. śladów swoich zbrodni.

Mordów na polskich obywatelach dokonywali funkcjonariusze niemieckich formacji policyjnych – Einsatzgruppen. Działały one w ramach ludobójczej operacji o kryptonimie „Tannenberg”. Ich zadaniem była fizyczna eliminacja polskich warstw przywódczych w pierwszych miesiącach drugiej wojny światowej. Od 1940 r. akcji likwidacyjnych dokonywali funkcjonariusze poznańskiego Gestapo. Współsprawcami mordów byli niemieccy mieszkańcy Zakrzewa i okolic.

Egzekucje przeprowadzano kilka razy w tygodniu. Las był wówczas otoczony przez miejscowych, uzbrojonych Niemców, a Polakom zakazano wstępowania do niego pod groźbą kary śmierci. W dniu rozstrzeliwań od strony dzisiejszych ulic Gajowej i Niezłomnych w Zakrzewie wjeżdżały do lasu samochody ciężarowe, w których siedzieli więźniowie. Eskortowały je samochody osobowe z funkcjonariuszami SS. Kolumna samochodów każdorazowo wyruszała z Fortu VII w Poznaniu, poruszając się dwoma trasami, przez Ławicę i Lusowo do Zakrzewa. Fort VII był pierwszym założonym przez Niemców na okupowanych ziemiach polskich obozem koncentracyjnym. W listopadzie 1939 r. obóz przejęło poznańskie Gestapo. Od połowy 1941 r. było to więzienie policyjne i obóz wychowawczy.

Po przyjeździe do lasu, Polakom nakazywano wysiąść z samochodów i powiązanych prowadzono nad doły śmierci, które zostały uprzednio wykopane przez okolicznych niemieckich mieszkańców. Ofiary musiały się rozebrać, a następnie funkcjonariusze SS zabijali je z broni krótkiej strzałami w tył głowy. Po dokonanej egzekucji mogiły były starannie przez Niemców zasypywane i maskowane roślinnością. Zabrane ofiarom przed ich rozstrzelaniem rzeczy osobiste (ubrania i kosztowności), składowano w magazynach u niemieckich gospodarzy i dzielono między uczestników egzekucji.

W 1944 r. w celu zatarcia śladów egzekucji, ciała ofiar zostały przez Niemców wydobyte z mogił i spalone na specjalnych, drewnianych stosach. Szczątki zostały ponownie przez Niemców pochowane. Akcję przeprowadziło Sonderkommando Legath w ramach „Akcji 1005”.

Po zakończeniu II wojny światowej w lasach Palędzie, Dąbrówka k. Zakrzewa odnaleziono i zidentyfikowano 18 masowych mogił. Część z nich upamiętniono. Są to: Kwatera Duchownych, Kwatera Siedmiu Grobów, Kwatera Studentów Uczelni Poznańskich. Kwatera Zapomniana przypomina o nieupamiętnionych jeszcze mogiłach. Według ostrożnych szacunków w latach 1939 – 1942 w tych lasach Niemcy zamordowali od kilku do kilkunastu tysięcy polskich obywateli II Rzeczypospolitej. Zginęli tylko dlatego, że byli Polakami.

Szkolenie zakończyło się o godzinie 16:30 pod Fortem VII w Poznaniu.

Koordynator szkolenia: Piotr Krzyżański (piotr.krzyzanski@ipn.gov.pl)

Tekst: Tomasz Cieślak

Fot. Tomasz Cieślak/Piotr Orzechowski